As raíces galegas de Pessoa

O profesor Carlos Quiroga desvela os vínculos familiares e literarios do autor portugués e dos seus heterónimos Álvaro de Campos e Alberto Caeiro con varios lugares de Galicia 

Un artigo de JOEL GÓMEZ 

Transcorridos 82 anos da morte de Fernando Pessoa (1888-1935), o libro Raízes de Pessoa na Galiza, do profesor e escritor Carlos Quiroga, publicado pola editorial santiaguesa Através, aclara os principais vínculos familiares e literarios con Galicia do canonizado escritor portugués. Inclúe os de Alberto Caeiro e Álvaro de Campos, dous dos seus máis coñecidos e celebrados heterónimos: autores de ficción a quen dota de biografía e outros elementos característicos, ademais de obra propia, e que son un dos principais motivos do seu actual recoñecemento internacional. Quiroga investigou nos últimos anos en Galicia, Portugal e Azores. Os primeiros froitos do seu traballo expúxoos nun congreso internacional sobre a revista Orpheu, na Universidade de Sãou Paulo, no 2015. 

Pessoa comunicou en 1914 ao seu colega Armando Cortes-Rodrigues (1891-1971) que, por liña materna, era descendente «de uma família emigrante dá Galiza». Difundiuse en 1944, ao editarse o epistolario entre ambos os poetas, pero a esa ascendencia galega non se lle prestou excesiva atención, nin sequera en Galicia, sinala Quiroga. Madalena Xavier Piñeiro, a quen se refería, era neta de Caetano Dionísio de Lens, o tatarabuelo xa que logo de Pessoa, natural de Outes. O pai de Caetano casou neste municipio, pero a súa familia procedía de Negreira; enviudó, e a súa esposa e o seu fillo emigraron a Portugal. 

Quiroga documenta como Caetano asina tamén como Caetano José Pinheiro, supostamente nacido en Coimbra. Durante anos mantivo ambas as identidades. Esa dualidade favorecíalle para exercer no Exército portugués, onde chegou a capitán; entre outros motivos que esgrime Quiroga. En Portugal casou tres veces. Da segunda esposa tivo sete fillos, e de aí seguiría a descendencia ata Pessoa. Quiroga evidencia que en Galicia hai máis persoas que estarían emparentadas, aínda que lejanamente, con Pessoa. 

A relación de Alberto Caeiro e Álvaro de Campos con Galicia debeuse á mediación de Alfredo Pedro Guisado (1891-1975), nacido en Lisboa, de pais galegos. A súa familia rexentaba o restaurante Irmãunir en Lisboa, onde se reunían Pessoa e o seu grupo (entre quen figuraba Guisado) e onde xurdiu a idea de lanzar a revista Orpheu, para a que achegou financiamento a familia de Guisado. Nese restaurante divulgouse que a emblemática Ode triunfal (publicado en Orpheu) era do enxeñeiro Álvaro de Campos, residente en Vigo; e para darlle autenticidade estaba escrita en papel timbrado do Ateneo vigués, que o avogado galego Amado Garra enviara a Guisado. 

En 1971, Guisado explicoulle en Lisboa o proceso a Francisco Fernández del Riego, quen anos antes colaborara co profesor Rodrigues Lapa para estudar a genealogía de Pessoa; e Del Riego relatouno en decembro de 1988 en La Voz de Galicia, ano do centenario de Pessoa. 

Ademais, Guisado axudou á «fabricación» de Caeiro, máis prolongadamente construído (refire incluso unha suposta entrevista posterior nun hotel de Vigo), e a quen Quiroga relaciona co cóengo compostelán Manuel Caeiro, figura relevante no tempo do ano santo de 1915. En tal sentido, Quiroga salienta o «reiterado recurso à Galiza como patria poética de contribuintes literarios dá galeria pessoana». 

Un enigmático texto pendente aínda por resolver 

Carlos Quiroga admite aínda un enigma: un texto sobre a revista Orpheu, traducido do portugués ao castelán, que atribúe a Pessoa e que, segundo consta nunha anotación nun recorte conservado na Biblioteca Nacional de Lisboa, no legado de Pessoa, publicouse nun xornal galego, que este investigador non conseguiu identificar, a pesar de consultar numerosas cabeceiras. De confirmarse a autoría de Pessoa e o diario galego, sería o seu primeiro texto publicado fóra de Portugal, e deberíase neste caso á mediación doutro intelectual galego, o rianxeiro Eduardo Dieste, irmán de Rafael, segundo documenta. 

Alfredo Guisado mantiña estreitas relacións con Galicia e favoreceu así mesmo a divulgación en forma de reseñas desa revista. A primeira noticia do grupo de Pessoa fóra de Portugal publicouse en Vida Galega, xa en 1914. Entre quen opinaron da soada Orpheu, publicación emblemática do grupo modernista portugués, atópase o médico e escritor Barcia Caballero, na súa condición, en 1915, de director do Psiquiátrico de Conxo. Naquel tempo, aos integrantes do rompedor grupo modernista incluso lles consideraban tolos en Portugal. 

Comezou así, cedo, o interese por Pessoa e o seu grupo en Galicia. Entre os pessoanos (especialistas no escritor portugués) galegos resalta Carlos Quiroga, quen xa dedicou a súa tese doutoral a un estudo lexicométrico e de vocabulario de Pessoa ortónimo e heterónimo, que defendeu en 1994 na USC. Destaca así mesmo, no exilio, o ferrolán Ernesto Guerra dá Cal: foi o primeiro crítico que divulgou a Pessoa en lingua inglesa, nunha publicación especializada da Universidade de Columbia, en 1947; e o primeiro que traduciu poemas portugueses de Pessoa ao inglés, en 1960, nunha antoloxía difundida en Nova York, polo que está recoñecido en Portugal como «pioneiro pessoano».

[Fonte: www.lavozdegalicia.es]