A edición galega moderna cumpre cen anos

 

100 anos da edición moderna en Galicia

Escrito por Henrique Alvarellos

Foi xustamente un 29 de novembro de 1924. Exactamente hai cen anos. Principiaba en Galicia o que hoxe chamamos a nosa edición moderna. Leandro Carré Alvarellos e Ánxel Casal Gosenxe poñían en marcha, na rúa Real da Coruña, a editorial Lar, xerme da Editorial Nós que uns anos despois faría historia dende a rúa do Vilar de Santiago de Compostela.

Hai pois un século nacía un proxecto cultural sen precedentes na nosa terra. O primeiro volume daquela nova aventura levaba por título A miña muller, era unha novela de Wenceslao Fernández Flórez. A ela seguirían ata un total de 40 obras en tres anos.

Falamos do primeiro proxecto moderno de edición porque ata ese intre non houbera unha idea de libro galego como a que Carré e Casal poñen en marcha nese 1924. Eles crean, realmente, unha empresa editorial con vocación de negocio, non unha mera acción cultural ou literaria. Velaquí o gran paso.

 

Carné de correspondente de Lar de Camilo Díaz Baliño

"Os pobos son grandes pola cultura. Mercade libros galegos"

Desenvolveron unha tripla estratexia. Por unha banda, unha estratexia de contido, mediante a que crearon, por vez primeira, coleccións editoriais, ordenando e estruturando os temas para que chegasen ao público dunha maneira clara. En segundo lugar, unha estratexia estética: os libros como obxectos que deben chamar a atención pola súa beleza. Gran paleta de cores. Deseños innovadores (co dolmen como imaxe corporativa, da editora e do galeguismo, deseñada por Camilo Díaz Baliño). E en terceiro lugar, algo crucial: unha estratexia empresarial, comercial; querían chegar a un amplo público. Idearon campañas de publicidade como a que afirmaba: «Os pobos son grandes pola cultura. Mercade libros galegos».

 

Carré e Casal inauguraron ademais a literatura de quiosco. Chegaron a imprimir máis de 3.000 exemplares de cada un daqueles primeiros títulos.

En 1927 sepáranse, e Casal funda o selo Nós, xunto á súa compañeira María Miramontes (costureira non só de tecidos senón tamén, e literalmente, de libros). Nós foi a editora máis destacada do galeguismo na República. Na Coruña primeiro, e dende 1931 ata o infausto agosto de 1936, en Compostela, onde Casal publicaría «o conxunto máis importante e definitorio da cultura galega en toda a súa historia», en palabras do seu biógrafo Ernesto Vázquez Souza.

 

Placa que lembra que neste lugar se ubicou a imprenta e editorial Nós

Escribir de todo e para todos

Así definía Ánxel Casal o seu proxecto editorial: «Nós pensa, e así o practica, que hoxe en galego hai que escribir de todo e para todos. O mesmo para os iniciados que para o vulgo. Co desexo de contribuír con todo o noso esforzo á creación dunha gran cultura galega». Afirmaba isto en 1928.

Fanse pois cen anos de todo aquilo. O franquismo non matou, pero case, a nosa edición. Asasinou a Casal e mancou a fondo á familia Carré. Pero a edición galega tería «respiración asistida», sobre todo nos máis duros anos 40, desde Bos Aires, Montevideo e México. O exilio mantivo unha continuidade (despois tamén no interior) ata o retorno da democracia. 

 

O libro galego en 2024

Hoxe, 46 editoras galegas integramos unha Asociación, a AGE, que iniciou a súa andaina en 1983 e que ten sempre na memoria seguir o ronsel das pioneiras.

Mais son outros os valados cos que agora nos topamos. Con todo o que levamos avanzado (o mundo é outro) é incomprensible que en 2024 o libro galego estea aínda a loitar pola súa dignidade. Manca ver que a nosa cultura escrita non poida aínda definirse como «normalizada». Tan premiada fóra e que dentro estea aínda renqueando, cunhas cifras de vendas que non chegan nin ao 10%.

Pero como levamos na estirpe a resistencia –á que sempre debemos engadir a forza invisible de optimismo— os nosos ollos han ver que o libro galego vencerá, ou sexa, que será quen de vivir nunha sociedade normal, orgullosa de seu. Porque por isto turrades cada persoa lectora cada día que abrides, e desfrutades, nas vosas mans, cun libro galego. Revivides a memoria dos Casal, das Miramontes, dos Carré, dos Seoane, dos Díaz Pardo, dos Del Riego... De tantos e tantas. 

 

 

[Fonte: www.praza.gal]

Quo vadis, lingua gallaica?

 

Escrito por L. C. Carballal

Aproveitando o paso da Semana Santa aprópiome do título dunha coñecedísima película a prol do cristianismo pra proclamar unha pregunta que hai tempo que se debería estar a formular o galeguismo lingüístico, aínda que todos saibamos a resposta: cara á converxencia e disolución no español.

O galeguismo oficial ten un serio problema de contraposición entre o seu discurso lingüístico e a praxe: por unha parte defende e difunde a irmandade do noso idioma coa lusofonía (Ex.: “O galego é un valor cultural… que nos conecta cunha comunidade maior de case 200 millóns de persoas que falan portugués, xa que a intercomprensión entre ambas as linguas é posible sen necesidade de mediación” [Xunta de Galicia- Observatorio da Lingua Galega]) e por outra crea unhas Normas Ortográficas e Morfolóxicas do Idioma Galego que nos achegan ao castelán e nos afastan do portugués e priorizan opcións morfolóxicas e léxicas co mesmo resultado. Na introdución das NOMIG declárase: “a norma debe acoller un galego […] limpo de canto de alleo innecesario hai incrustado na fala viva pola presión do castelán”, “As escollas normativas deben ser harmónicas […] especialmente […] coa portuguesa en particular”, “Para o arrequecemento do léxico culto […] o portugués será considerado recurso fundamental”.

Eis a teoría, mais vexamos algúns exemplos da praxe fornecidos polo dicionario da RAG, onde as formas similares ás castelás son recomendadas fronte ás semellantes ás portuguesas: aire contra ar, avespa contra vespa, cangrexo contra caranguexo, delfín contra golfiño, espellismo contra miraxe, ganar contra gañar, malo/mala contra mao/má, oír contra ouvir, risa contra riso, sufrir contra sofrer etc. E logo están todas aquelas palabras modernas ou foráneas que se aceptan coa forma española no canto da portuguesa: apio e non aipo, barrio e non bairro, cacahuete e non amendoín, cartel e non cartaz, crema (f.) e non creme (m.), ducha (f.) e non duche (m.), escaparate e non montra, espinaca e non espinafre, mono e non macaco, órgano e non órgao, parlamentario e non parlamentar, percorrido e non percurso, pila e non pilla, remolacha e non beterraba, rumbo e non rumo, sandía e non melancia, teléfono e non telefone etc. Na morfoloxía acontece o mesmo, adoptando ou primando solucións coincidentes co castelán en detrimento das coincidentes co portugués: sufixo –ble no canto de –bel, sufixo culto –ión no canto de –ón (concordando co castelán: armazón, ligazón, razón… ; agás nuns poucos casos: comuñón, doazón, paixón, traizón…), plurais de palabras monosílabas acabadas en –l sempre en –les e non en –eis ou –les segundo étimo (ex.: sales e non sais, viles e non vis etc.) e de palabras graves acabadas en –l sempre en –les e non en –eis (ex.: fáciles e non fáceis, túneles e non túneis etc.).

Non se pode omitir que tamén haxa exemplos de adopción de termos en coincidencia co portugués e non co español, mais innegabelmente son moitísimo menos abundantes có contrario. Ex.: ananás –aínda que tamén se admite “piña” pra denominar o froito–, autoestrada, mísil, orzamento, palafita, palmípede, réptil, tucano, tule etc.

Parece evidente que hai unha disociación entre un discurso que pon en valor, acertadamente, a semellanza do galego co portugués e unha práctica que non se conforma nun sistema de escollas morfolóxicas e léxicas que avalen este discurso. Mais a cuestión non é tanto o que se fixo mal como que non haxa ningún propósito de emendar o erro á vista dos resultados: unha lingua cada vez máis degradada, diferenciándose da súa orixe galego-portuguesa pra converxer co castelán. Ás veces é moi útil ter una visión allea pra entender mellor o que somos, e como exemplo poden valer os comentarios que máis prevalecen na Internet de portugueses e brasileiros pra definir o noso idioma cando o ven escrito: “É unha mestura de portugués e español” ou cando o ouven: “É un portugués pronunciado ao español”. En fin, quen queira entender que entenda. 

 

[Imaxe: CC-BY-SA emdot - fonte: www.praza.gal]

Falece o escritor e académico Salvador García-Bodaño, "unha das figuras máis singulares e anovadoras da promoción dos 50"

"De produción moi reflexiva e espazada nas publicacións, entre libro e libro colaborou en revistas e distintos volumes, mantivo unha intensa produción xornalística, cultivou a tradución e foi un destacado activista cultural dende os anos escuros da ditadura", salienta a RAG sobre o poeta finado esta terza feira aos 87 anos de idade.

                              Salvador García-Bodaño

 

O escritor e académico vigués Salvador García-Bodaño (Vigo, 17 de xullo de 1935 - Santiago de Compostela, 7 de marzo de 2023) faleceu na madrugada desta terza feira aos 87 anos de idade, segundo informaron a Nós Diario fontes próximas á familia, e confirmou hai escasos momentos a Real Academia Galega, da que foi vicesecretario durante a presidencia de Xosé Ramón Barreiro (2001-2009). "Soubo, coma poucos, erguer a voz e, en tempos ben miserentos, facer do canto un abeiro liberador, autentificador", dixera sobre el tempo atrás o seu compañeiro de xeración e tamén académico Arcadio López-Casanova, finado o pasado ano.

"De produción moi reflexiva e espazada nas publicacións, entre libro e libro colaborou en revistas e distintos volumes, mantivo unha intensa produción xornalística, cultivou a tradución e foi un destacado activista cultural dende os anos escuros da ditadura", salientan desde a RAG, que expresa o seu "fondo pesar" polo pasamento dunha das figuras "máis singulares e anovadoras da promoción dos 50".

A súa ópera prima, Ao pé de cada hora (Ed. Galaxia, 1967), confirmouno como "un dos poetas máis valiosos" do movemento literario coñecido como 'Xeración das Festas Minervais', "nun momento en que a poesía social predominaba nas letras galegas, un poemario singular, que emanaba o marcado intimismo que caracterizaría toda a produción do poeta", precisa a Academia.

"Nestas páxinas confluían xa o existencialismo e o galeguismo, dúas correntes fundamentais que marcaron unha traxectoria poética que tematicamente centrou no amor á terra, á Galiza que lle deu nome ao poema que abre este volume; e o amor feminino, expresado dun xeito moi persoal", engaden.

Nove anos despois chegaba ás librarías o poemario Tempo de Compostela, recoñecido co Premio da Crítica de Poesía Galega e que tiña como protagonista o seu terceiro elemento de atención poética, a cidade de Santiago de Compostela, "retratada cun alento entre épico e lírico que constituíu unha auténtica novidade na literatura dedicada á histórica cidade".

A capital da Galiza estivo tamén presente na obra Compostela e as nosas letras ata o Manifesto 'Máis Alá' (1992), e a propia RAG salientou o "protagonismo compostelán" na súa vida e obra na publicación editada polo Día da Poesía de 2019, dedicado a García-Bodaño baixo o título Horas de Compostela.

Completan a súa obra poética 37 debuxos para un país (1985), Compostela (1989), Pegadas no alcatrán (1994), Cidade virtual (2003) e o compendio Obra poética (1993). O escritor traballou tamén a narrativa en Os misterios de Monsieur D'Allier (1992), así como a tradución, levando á lingua galega obras como Viaxe por Galicia (1993), sobre as páxinas que George Borrow dedicou ao país en The Bible in Spain (1843).

Tamén exerceu o xornalismo como colaborador en diferentes medios, a crítica literaria, a crítica de arte e o xénero biográfico, "profundando na obra e mais na vida de autores como Avilés de Taramancos, Maside, Xaime Quessada, Luís Seoane, Rafael Dieste ou Xesús Corredoira", precisan desde a Academia.

 

 

 

[Foto: RAG - fonte: www.nosdiario.gal]

Plácido Castro, o home que non quería comprendernos

                                     Plácido Castro durante o seu tempo como locutor da BBC.

Escrito por David Reinero

Como tentar comprender, e despois transmitir, a vida dun home que non se quería comprender a si mesmo? As biografías xa son de por si relatos arriscados, pero como facela de alguén para quen a complexidade era unha forma de estar no mundo? Iso é o que intentan coa biografía Plácido Castro, nós mesmos no mundo a súa filla, Susi Castro, e Xulio Ríos, quen leva anos empeñado, entre outras moitas cousas, na recuperación dunha figura histórica do galeguismo máis alá dos seus fitos máis significativos.

                                        Plácido Castro, arriba ao fondo, con lentes, nun acto con Castelao, situado diante súa.

Plácido Castro (Corcubión, 1902 – Cambados, 1967) foi o responsable internacional do Partido Galeguista, con máis votos dentro da formación que o propio Catelao. El foi quen logrou en 1933 que Galicia fose recoñecida como nación no Congreso de Nacionalidades Europeas da Sociedade de Nacións. El foi unha das voces que no exilio levou o galego á BBC. E foi un destacado tradutor que verteu ao galego obras significativas da literatura universal.

Esas poden ser algunhas das facetas máis coñecidas de Plácido Castro, grazas en parte ao labor de divulgación que vén facendo a fundación que leva o seu nome. Pero na vida de Castro hai máis, non todo recollido en anteriores biografías (hai 25 anos da primeira) ou estudos sectoriais da súa actividade.

Esa complexidade é o que agora tenta transmitir, polo 120 aniversario do nacemento de Castro, este novo libro, unha sorte de actualización do estado da cuestión arredor da vida e a obra do galeguista editado pola súa fundación co apoio dos seus principais padroeiros, os concellos de Corcubión, Cambados e Vilagarcía, a Asociación Galega de Profesionais da Tradución e o Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional (Igadi).

                                        Plácido Castro con Francisco Fernández del Riego e Darío e Emilio Álvarez Blázquez.

Nas preto de duascentas páxinas de texto, imaxes e documentos do libro queda claro que Plácido Castro era un liberal. E un progresista. Era un nacionalista e un internacionalista. Era un anglófilo e un irlandófilo. Era un xornalista apegado aos feitos e case que un filósofo analista das esencias galegas.

Nesa última faceta deixou unha notable reflexión arredor da saudade como feito diferencial dos galegos. Ou non. Porque dela dixo que era mellor limitarse a sentila e “cáseque debemos alegrarnos de non comprendela porque as persoas e os pobos que se comprenden a si mesmos deben ter moi pouco que comprender”. Comprender a ese home que non quería comprenderse nin comprendernos é o reto da súa nova biografía.

                                Plácido Castro con Francisco Fernández del Riego e Darío e Emilio Álvarez Blázquez.

 

[A Fundación Plácido Castro facilita de xeito gratuíto un exemplar da biografía a quen o solicite na súa web previo pago de 5 euros por gastos de envío]

[Imaxes: Fundación Plácido Castro - fonte: www.praza.gal]

Unha inglesa na Galicia rural de 1964

 

Editan as cartas que Julia Donald escribiu durante a viaxe que fixo co seu esposo, o antropólogo Carmelo Lisón, en que se confesa fascinada polo «mal de ollo»

                                   Carmelo Lisón Tolosana falando cunha informante xunto á súa compañeira, Julia Donald. Á dereita, o antropólogo grava outra entrevista na súa viaxe por Galicia.

Escrito por FRANCISCO VARELA

Verán de 1964. Julia C. H. Donald alóxase nunha fonda a uns oito quilómetros de Vilalba. Pouco máis de trinta pesetas día, pensión completa. Asígnanlles a ela e ao seu marido un cuarto con palangana e pouco máis. Abre unha porta próxima en busca do retrete e xorden dous tenreiros enfurecidos. Sae correndo en busca do seu compañeiro, Carmelo Lisón Tolosana (Puebla de Alfindén, Zaragoza, 1929-Madrid, 2020), o soado antropólogo social de quen aínda hoxe as súas obras de etnografía ou os seus textos sobre a santa compaña son un referente.

O relato sobre os case dous anos de viaxe con Carmelo, recollido nas cartas que ela enviaba aos seus pais no Reino Unido, aparece agora moi ben editado pola fundación aragonesa que leva o nome da parella e ocúpase de difundir o seu legado. Julia é discreta, pero non deixan de mostrar a súa sorpresa por romarías e costumes rurais dunha Galicia que o seu esposo estuda con paixón. Naquel bar pensión conseguen a confianza do taberneiro, que pola noite reúne para elas a unha decena de persoas para falar de sanadores, santa compaña, mal de ollo... Dúas anciás permanecen caladas todo o intre. Non saben que Julia, que coñeceu ao seu marido na Universidade de Oxford, entende o que comentan. Unha dille á outra: «É de bruxas», ao ver a gravadora coa que o antropólogo rexistra o encontro e que despois pon aos presentes para que se escoiten.

Regresan a Vilalba e un anticuario failles de anfitrión. Julia decátase de que hai un home que noites atrás sufriu a aparición dunha pantasma que o cominou a pór no seu lugar o marco dun terreo que cambiara no seu favor, porque, pola contra, non entraría no ceo.

Non lonxe de Terra Chá, ela, sentada nunha pedra contemplado unha romaría, mentres Carmelo fai a súa tarefa, oíu un enorme estalido que a fixo pórse bruscamente en pé e ata pensar se ese ruído se trataba dun bombardeo, como os de Londres. Eran só as festivas bombas de palenque, coas que se topaba por primeira vez.

300 pobos e aldeas

Non é de estrañar o prolijo da investigación de Lisón Tolosana en Galicia porque percorreron 300 pobos e aldeas para entrevistar a 1.500 informantes, curandeiros, compostores, meigas e quitadoras do mal de ollo. E moitas outras xentes sinxelas do común. Ás veces sentíndose observados con desprezo por persoas que se dicían cultas e que presumían de galeguismo. A Carmelo e Julia débeselles, con todo, parte do coñecemento que temos hoxe da organización das familias, o mundo material e o seu universo mental poboado de bruxas, demos, espíritos e aparicións daquela época, que queda reflectido na súa monumental obra.

Honorio Velasco, tamén antropólogo e actual presidente da fundación, enxalza a actitude de Julia, a súa capacidade de empatía con aqueles veciños moitas veces desprezados polos «máis educados». Como demostra o relato epistolar da inglesa. O tradutor Pablo Ramírez, á súa vez, subliña que, desgraciadamente, non se puideron conservar as gravacións porque, por economía, entón reciclábanse as cintas magnetofónicas para volver utilizalas ao día seguinte, tras transcribir as conversacións da xornada anterior.

En Land Rover

Viaxaban nun automóbil Land Rover, por momentos conducido por ela á incrible velocidade de 25 quilómetros por hora por unha pista de terra. E de súpeto derrapó monte abaixo. Como Julia conta aos seus pais nunha misiva, todos os ocupantes dun coche de liña que pasaba por alí baixaron e empurraron o vehículo para devolvelo ao camiño.

A Julia fascináballe o fenómeno do «mal de ollo». Por iso foron á Sabia de Lalín, á que acudían multitudes. A bruxa mandaba a moito dos seus pacientes a curar á capela do Corpiño. Non podía faltar unha viaxe a Santa Marta de Ribarteme, a romaría dos cadaleitos agora noticia polo párroco do lugar. Julia describe unha escena propia de Buñuel. Dous nenos, sentados sobre féretros brancos, xogan xuntos mentres as súas nais, que acoden cos fillos porque os pequenos se salvaron da morte, charlan tranquilamente da colleita e das súas cousas á espera do comezo do desfile funerario en que agradecerán á santa a sanación dos seus raparigos.

Os contactos que teñen en pobos e aldeas adoitan ser o cura, un médico, un mestre ou un estudante. Pero en ocasións evitan a presenza do relixioso durante as entrevistas co curandeiro ou a bruxa para así impedir que interrompese a charla ou coartase ao informante.

O exemplar do xornal Sunday Times que lles envían os pais devólvenos á actualidade do mundo mentres a Garda Civil sospeitaba deles cando ve á parella chegar a algún pobo a lombos de cabalgadura porque nin o Land Rover pasaba pola corredoira.

Carmelo leva de cando en vez a Julia a Vigo, A Coruña ou Ferrol para lembrar o que é un baño de auga quente nun hotel e un lavado xeral de roupa. Todo queda nas cartas enviadas a Inglaterra.

 

[Imaxe: Fundación Lisón-Donald - fonte: www.lavozdegalicia.es]

Reeditan a Biblia en lingua galega cinco anos despois de terse esgotado

 

Adaptada á normativa actual e con melloras, tiráronse 4.000 exemplares da cuarta edición dunha tradución directa ao galego dende o hebreo, arameo e grego que levou máis de 15 anos completar

Escrito por TAMARA MONTERO

Foi unha tarde de 1972, nun local alugado polo padre Seixas en Vigo, onde abrollou un proxecto que vería a luz nada menos que 17 anos despois: unha tradución ao galego da Biblia dende os seus idiomas orixinais (hebreo, arameo e grego) que gañou o Premio Nacional de Traducción en 1990 e coa que se lle agasallou en 1989 ao papa Xoán Paulo II na súa visita a Compostela.

A lembranza de Francisco Domínguez, presidente da Sociedade e Estudos, Publicacións e Traballos (SEPT) daquela xuntanza en Vigo con Alfonso Zulueta, Xaime Isla, Domingo Fernández del Riego e Xosé Luís Fontenla Rodríguez mestúrase en San Martiño Pinario coas voces de crentes galegos que reclaman para si o máis obvio: a palabra de Deus en galego, xa sexa porque «sabe máis a pan da casa», ou porque «cando rezo en galego sáeme de dentro, de alá ao fondo», ou, tirando de versos, «porque si, porque me gusta, porque me peta». Pero sobre todo, porque «os galegos precisamos e merecemos escoitala no noso idioma».

Daquel esforzo colectivo de preto de vinte anos saíu unha Biblia en lingua galega que onte presentou a súa cuarta edición, adaptada á normativa actual, revisada e mellorada baixo a coordinación de Xosé Fernández Lago (que tamén se encargou no seu día da coordinación da tradución canda a Andrés Torres Queiruga). «A palabra de Deus é sempre viva e actual e o Señor quere que a recibamos na nosa lingua para que nos resulte máis viva, máis cordial e máis agarimosa», explicaba o coordinador da presente edición.

Foi o arcebispo de Santiago, Xulián Barrio, o que lembrou que unha das principais achegas do Concilio Vaticano II foi o mandato de usar as linguas vernáculas para estender e achegar a Biblia por todo o mundo. En 1965, coa aprobación do cardeal Quiroga Palacios, o padre Seixas oficiou, o 25 de xullo, a primeira misa en lingua galega, ofrendada a Rosalía de Castro.

«E por que non?», contestaba o conselleiro de Cultura á pregunta retórica de por que unha Biblia en lingua galega. Primeiro, porque ten demanda. A terceira edición esgotouse hai máis de cinco anos e desta cuarta tiráronse uns 4.000 exemplares. «Se houbera que poñer unha etiqueta de calidade á nosa Biblia —explicaba Francisco Domínguez— eu diría dignidade imprescindible, tradución rigorosa e linguaxe próxima á fala do pobo, que a fai moi adecuada para o labor pastoral. Galicia e a Igrexa deben sentirse orgullosas dela».

Segundo, porque unha parte do galeguismo histórico tiña profunda pegada católica. E logo, porque a Biblia non apela só a unhas crenzas. Apela a unha identidade colectiva, a un xeito de ver o mundo. A unha cultura compartida entre moitos países. Lembraba Román Rodríguez que a Biblia transcende a fe e a relixión para ser non só «clave de bóveda da civilización occidental» e un compendio que «fixa valores e comportamentos fundamentais» desa mesma civilización. Se cadra, por iso Gutenberg a escolleu para ser o primeiro libro impreso da historia, reflexionaba o conselleiro.

«No fondo falamos dun libro profundamente humano». Nel están reflectidas a derrota, a redención, a misericordia, o xúbilo, o engano, a esperanza… E Galicia. Tamén Galicia ten o seu espazo nas Escrituras, en concreto no primeiro Libro dos Macabeos, no que se fala das campañas romanas neste territorio e da reacción de Xudas Macabeo a esta situación, que agora se pode ler en lingua galega adaptada á normativa actual.

 

 

[Imaxe: PACO RODRÍGUEZ - fonte: www.lavozdegalicia.es]

Centenario esquecido dun escritor

Un artigo de XESÚS ALONSO MONTERO

En 1969 -hai 51 anos- enviei máis dun centenar de enquisas aos escritores galegos (en galego) da Terra e da Galicia Emigrante. Responderon 87 e o resultado foi un corpus bio-bibliográfico que se titulou Dicionario dá nova literatura galega, que non tardará en saír do prelo cun excelente e moi orixinal estudo introdutorio de Ramón Nicolás. Xa non é sen tempo! Como teño que escribir un limiar para esta primeira edición, relín, coa debida atención, as 87 «fichas» e atópome con non poucos autores dos que na bibliografía usual existen moi poucos datos. O Dicionario, pois, vai ser un instrumento de consulta útil.

Hai un autor, falecido o 11 de marzo de 1989, co que a erudición literaria ten sido moi pouco xenerosa: Antonio de Lorenzo Sánchez, nado en Ribeira (A Coruña) o 7 de marzo de 1920. Ignoro se na súa vila natal, antes da pandemia, foi obxecto, co gallo do seu centenario, dalgún tipo de celebración; tampouco sei se o homenaxearon no Centro Galego de Barcelona, onde foi director da revista Alborada. Eu coñecino en Madrid, no famoso faladoiro do café Lyon d'Or, á beira de don Ramón Cabanillas, co que tivo unha relación moi intensa, tanto que colaborou con el no poema escénico Macías ou Namorado (Galaxia, 1956).

Deixou abondosa obra inédita: poemas, traducións, ensaios, un Refraneiro galego...; eu lembro que, moi preocupado polo porvir do idioma galego, propúñase escribir unha especie de relato cervantino no que un don Quixote de hoxe fose predicando o noso evanxeo lingüístico, idea que entusiasmaba a Ben-Cho-Shey, que era, sen dúbida, pola súa coherencia idiomática, un auténtico Quixote da Fala. A cuestión abórdaa Lorenzo Sánchez, dalgún xeito, no seu ensaio Fala i esprito (Alborada, 1953). Que eu saiba, nunca logrou editar a súa tradución d'A cantiga dás cantigas da que, co pseudónimo de Amaro Chaín, publicou dous fragmentos na revista citada (1952).

Era licenciado en Dereito e en Filosofía e Letras, ademais de piloto civil e militar; gañou por oposición cargos importantes na Administración e dirixiu, en Madrid, unha importante xestoría xurídica. Gran lector, home de poderosa capacidade de traballo, profesaba un galeguismo -no ámbito cultural- elaborado por el á marxe de grupos e tendencias. Falei con el por derradeira vez xantando na súa casa de Madrid, en 1957, xa eu destinado en Santiago como catedrático. En decembro de 1969 contestoume in extenso á enquisa que acabo de reler con emoción. Habería que reunir os seus poucos traballos éditos e unha escolma das súas moitas páxinas inéditas. Non merece menos.

 

[Fonte: www.lavozdegalicia.es]

Galicia perde a Manuel Vidán, un dos seus grandes filólogos

O catedrático de latín santiagués destacou como experto no campo da toponimia

Galicia vén de perder a un dos seus grandes filólogos e historiadores. Manuel Vidán Torreira, nacido en Santiago e afincado dende hai anos na Coruña, faleceu aos 95 anos, deixando tras de si unha importante contribución no ámbito académico e cultural. Provisto dunha profunda formación en filoloxía, historia, teoloxía e outras materias, exerceu profesionalmente como catedrático de latín. Participou, por exemplo, na tradución ao galego da Biblia, entre outros moitos textos. E foi autor tamén de numerosos traballos académicos e de investigación, especialmente sobre a historia da lingua galega, dando a coñecer moitas das súas achegas a través de La Voz de Galicia, como colaborador e firma habitual de seccións como «Da nosa fala» e «Verbalia».

O interese pola orixe e significado das palabras, pola etimoloxía en xeral, chegoulle a Manuel Vidán cando estudaba no seminario e acabaría destacando como experto no campo da toponimia. Unha das súas teses máis sonadas, tivo que ver coa Ribeira Sacra. As investigacións do filólogo sostiñan que houbo un erro dun cronista beneditino do século XVII, que interpretou erradamente os documentos medievais que falaban da Rivoira Sacrata, nome que en realidade que aludía a unha carballeira.

O santiagués mantivo unha estreita vinculación co galeguismo e a principios dos anos 50 formou parte do primeiro grupo que xurdiu trala Guerra Civil, xunto a outros mozos do seu tempo coma Xosé Luís Franco Grande, Ramón Lugrís, Gonzalo Rodríguez Mourullo, Baldomero Cores ou Francisco Otero Guldrís. Foron a semente da coñecida como Xeración das Festas Minervais.

O corpo de Manuel Vidán chegará a partir das 12.00 horas á sala 4 do tanatorio Servisa (avenida Pasaxe, A Coruña), onde familiares e coñecidos poderán darlle un último adeus. 

 

[Imaxe: - Xosé Castro - fonte: www.lavozdegalicia.es]

Manuel Gago: "Galicia, un relato no mundo' amosa como as grandes historias poden ser contadas desde unha óptica galega"

A exposición Galicia, un relato no mundo abrirá as súas portas o vindeiro 8 de novembro no Museo Centro Gaiás, na Cidade da Cultura, reunindo máis de 300 pezas de grande valor simbólico que visualizarán a relevancia e influencia da nosa nación no exterior e na evolución da historia mundial. Sermos Galiza conversa co comisario da mostra, Manuel Gago Mariño.  

Manuel Gago, comisario da exposición [imaxe: Sole Felloza]

Novembro arrincará coa exposición Galicia, un relato no mundo, a primeira gran exposición internacional dentro do programa Xacobeo 2021, e achegará máis de 300 pezas de grande relevancia a Compostela, moitas delas nunca vistas aínda no noso país. Todas estas obras amosarán o papel protagonista da nosa nación no mundo ao longo da historia até chegarmos ao presente. Así, e por primeira vez, sairá de Irlanda o Libro das Invasións, o documento máis antigo que se conserva onde aparece nomeado por primeira vez Breogán. Tamén se poderá ollar o Mapa de Sawley, que dá boa conta do peso político e cultural da Galiza na Europa occidental da Idade Media, sendo representado o noso país e a Catedral de Santiago cun tamaño incluso maior que París ou Roma. Sermos Galiza conversa con comisario da mostra, o profesor, xornalista e divulgador Manuel Gago Mariño.  

Que significa para a Galiza contar coas máis de 300 pezas que amosará a exposición?

Son pezas aínda non moi coñecidas pola poboación cunha grande significación para a Galiza e para a cultura universal, pois fan visíbel que o noso país tivo unha importante presenza no mundo.

A idea parte de cando comecei a preparar a exposición. Organicei sesións de grupo con diversas persoas para coñecer cal era a idea delas sobre a presenza da Galiza no mundo. Todas elas tiñan unha experiencia, pois somos un país onde cada quen ten unha historia vital en relación a cuestións que lle aconteceron noutros lugares durante a vida, por exemplo, algunhas naceran en Suíza, outras tiñan avós que emigraran a Cuba ou elas mesmas estiveran noutros países. Algo que, polo feito de ser moi cotiá, non deixa de ser tremendamente sorprendente.

Imos traer o Libro das Invasións. Trátase dun documento central da historia de Irlanda e conéctaa ademais coa da Galiza

Decateime a través destas sesións de que non existe unha percepción da emigración en relación a unha historia máis global da Galiza, é dicir, as galegas e galegos non emigramos a calquera lugar porque si, senón porque hai unha tradición e un vínculo máis grande. Séguense camiños que de algunha forma foron creados previamente.

Por iso, a exposición vai máis alá da emigración, e busca conectar esa memoria individual que temos as galegas e galegos da experiencia migrante con ese sentido máis global que ten calquera país do mundo dunha historia que vai sucedendo ao longo do tempo, que nos conecta con outros fenómenos culturais e que nos axuda a entender quen somos, indo máis alá da emigración.

Por exemplo, intentamos amosar nesta exposición de onde procede esa idea e imaxe que teñen de nós como o extremo ou fin do mundo. Procuramos explicar que significa estar situados neste lugar do mundo, no corazón do Atlántico mais ao mesmo tempo moi preto do Mediterráneo, e en que medida iso nos fixo contactar con outras culturas. Os obxectos expostos materializan unha serie de constantes que fan visíbel que a Galiza é un espazo conformado pola interacción de moitas culturas.

Entre as pezas que se exporán salienta o primeiro documento en que se menciona a Breogán. É a primeira vez que estará na Galiza?

Si, imos traer o Libro das Invasións. Trátase dun documento central da historia de Irlanda e conéctaa ademais coa da Galiza. O libro inclúese no Book of Leinster, que contén varias obras ao seu tempo. Nel figuran as primeiras referencias a Breogán e a Brigantia, o pobo dos fillos de Mil que conquista Irlanda na sexta invasión. É unha historia que nace moito antes do Rexurdimento e de Manuel Murguía, é dicir, é unha historia que nos conecta cos pobos atlánticos desde a Idade Media.

A conexión da Galiza coas nacións celtas procede deste libro e por iso ten unha significación especial

O Libro das Invasións ten unha significación enorme para a Galiza e ao mesmo tempo é unha obra que se xungue coa contemporaneidade, pois está na base da definición que fixo o galeguismo no século XIX sobre a fundación do propio país e conecta ademais coa imaxe exterior que actualmente aínda ten a Galiza en canto ao seu compoñente céltico e os seus lazos con Irlanda. Esa conexión da Galiza coas nacións celtas procede deste libro e por iso ten unha significación especial.

É unha peza pois que está no corazón da identidade galega contemporánea e que nos permite explicar como moitas veces as identidades dos países están conformadas por pezas que son de aquí e doutro lugar ao mesmo tempo, que falan da Galiza pero que tamén están no núcleo da cultura e da identidade doutros lugares, neste caso de Irlanda.

Todo isto deixa ver como a Galiza foi capaz de intercambiar e consolidar unha identidade que moitas veces é partillada con outros pobos. Para min é fundamental isto, xa que implica cuestionarnos esa idea de que sempre fomos periferia.

Outra obra que se poderá contemplar é o Mapa de Sawley que dá conta da importancia da Galiza e de Compostela en toda Europa na Idade Media.

Veremos como na cartografía medieval a Galiza está sempre presente. Á hora de definir a Península Ibérica nos mapas do século X, XI, XII e XIII a Galiza é precisamente o territorio que a define. O Mapa de Sawley é importantísimo porque cruza moitas cousas ao mesmo tempo: é o primeiro mapa enciclopédico que se fai nas illas británicas e é un compendio dos saberes dos seus tempos, xa que recolle os saberes bíblicos, os saberes do mundo clásico, as lendas de Alexandre Magno.... é un mapa non só espacial senón tamén temporal xa que expresa o evoluir desde o principio ao final dos tempos. Así, na parte superior, figura o Paraíso, e na zona inferior está a Galiza; e vese como entre o Paraíso e a Galiza vai avanzando o tempo. Así, debaixo do Paraíso está a primeira cidade que funda Caín, logo a Torre de Babel, Xerusalén, Roma e , no final do tempo, a Galiza, o cal é exactamente a mensaxe do Pórtico da Gloria. Na Península Ibérica o espazo destacado neste mapa ocúpao a Galiza xunto a Tarraco.

Veremos como na cartografía medieval a Galiza está sempre presente

O noso país aparece moi grande no mapa, e salienta de maneira moi definida a Catedral de Santiago, sendo moito máis detallada ca París e Roma, o que dá a ver a puxanza social, económica e política do Reino de Galiza á altura do século XII e como funcionaba de importante polo cultural e referencial na Europa occidental. De facto, a elaboración do mapa coincide co que se coñece como a época Compostelá.

Que máis atopará o público?

Outras das pezas a salientar é Manuscrito de Exeria, primeira escritora da Península Ibérica, o que nos permite falar desta figura tan descoñecida para o público até hai 20 anos, unha figura moi relevante nos estudos de xénero. Facer visíbel na Galiza o papel tan significado que tivo esta peregrina axuda a visualizar tamén un período moi importante para a conformación do que é a Galiza na antigüidade tardía, ao final do Imperio Romano. Os avances científicos permítenos saber que naquela altura a Galiza xa estaba participando de maneira moi activa nunha rede comercial que conectaba o norte de Europa co Mediterráneo oriental. Sabemos con isto que Exeria non era unha figura isolada e que as ideas de centro e periferia cambian.

Outra peza importante que traemos son os códices calixtinos. O Cancioneiro da Vaticana é un códice realizado no renacemento italiano, e dicir, conserva a lírica galego-portuguesa polo interese que espertaba na Italia do século XVI. É un dos grandes compendios da nosa lírica e fálanos da Idade Media mais tamén do Renacemento, é dicir, de como unha peza escrita na Idade Media na Galiza considerouse interesante anos após.

Os códices calixtinos que exporemos permitiranos ver partes do Códice Calixtino galego que desapareceron, por exemplo, poderemos ver o rostro de Carlos Magno que se perdeu no documento galego

Precisamente, os códices calixtinos que exporemos permitiranos ver partes do Códice Calixtino galego que desapareceron, por exemplo, poderemos ver o rostro de Carlos Magno que se perdeu no documento galego. Estes visibilizarán como no século XII na Galiza tomouse a idea de ter que contar unha historia que chegase a outras partes do mundo e como, nesa liña, naceu a historia sobre a aparición do Apóstolo Santiago a Carlo Magno, e como este lle indicou que viaxase a Compostela para descubrir a súa tumba, marcando así o camiño da peregrinaxe. Esa historia creouse aquí e propagouse por Europa. Creouse para conectar Galiza con Europa e facer máis atractivo o mito do Apóstolo. Outra vez estamos ante historias de conexión.

Como foi o proceso de creación desta exposición?

Propuxéronme o tema principal dunha maneira moi aberta: “Galiza - Mundo”. De aí empezamos a traballar en como poder orientar este relato. O primeiro que fixen foi pensar que podería achegar ao público esta exposición. Neste caso, a temática parte dun tema que a xente xa coñece, como é a experiencia persoal e familiar que comentaba ao comezo sobre a emigración. E nos formulámonos como poder trasladar a experiencia familiar ao colectivo, facer da visión que ten cada quen a de toda a Galiza. E así foi como saíu a idea de realizar unha mostra que transita desde a prehistoria até os nosos días. Buscamos amosar como o mundo reside en nós e como as grandes historias do mundo poden ser contadas desde unha óptica galega.

Foi doado conseguir que institucións doutros países cedesen as obras para esta exposición?

Sorprendeunos que a marca Galiza e Compostela funcionen tan ben internacionalmente. Hai un recoñecemento da Galiza do que moitas veces non somos conscientes. Hai unha boa imaxe do noso país, nótase e vese.

[Fonte: www.sermosgaliza.gal]

A nosa lingua bífida

Un artigo de Iolanda Teixeiro

Revive o quechua alénmar polas ondas do ar na radio quechua. Esmorece o bretón na Bretaña francesa e o gaélico na irmanciña dourada do Eire. Linguas de alleos troncos e raizames á lingua colonizadora que foi o castelán, o francés e mailo inglés. Noentanto, ningunha delas tivo a grande ventura de que unha parte das papilas gustativas desa lingua, xusto alí onde se ubica o sabor doce do mel, vivira e se desenvolvera livre do sabor acedo da lingua colonizadora. Só a nosa lingua, o galego, tivo a grande ventura de ter as papilas gustativas en Portugal, no imperio do alénmiño. Desde a castración e doma do galego tiñamos un espello aberto a todos os mares, de Brasil a Macao, de Angola a Moçambique e porén viviamos cegos a ese destello nouturnio dos vagalumes lusos. Eran tempos onde a nosa lingua sobrevivía xebre entre os montañeses ou enredada nas artes da mar das mariscadoras e mariñeiros. Mesturada xa e amartelada entre os proletarios recén chegados dun éxodo rural que andando o tempo esnaquizaría leiras, montes, rueiros e lingua.

Xa no ano 1926 nun artigo xornalístico titulado Galeguismo de esportaceón, o sabio Dieste comentando un texto de Linares Rivas nunha revista galega, láiase da deturpación do galego dicindo que "O castelán dominical das criadas soa o mesmo que o galego estival dos madrileños e que a xerga das comedias linarianas de ambiente galego". E deseguida: "O 'iño' é para o Sr. Linares Rivas o máis doce, tenro, emocionante e irresistíbele do galego."

Case un século após Dieste ter escrito esta atinada crítica, a calidade do galego -e non falo só do literario- devalou ate tal ponto que duvido se moitos que isto lean enxergarán sequera o verbo enxergar.

Espello é, que por todas partes amola aos ouvidos, o abondoso sufixo iño a que aludía Dieste en persoas que falan enteiramente en castelán malia ser galegas das que non cruzaron a penas o Padornelo. O iño é unha conciencia reminiscente que conserva unha xeración desleigada nunha escola allea.

É ben triste para min que coido, como Novoneira, que a lingua é o único xeito audivel de supervivencia, asistir ao suicidio inducido dunha lingua por xentes do seu proprio povo. Ao ler os artigos xornalísticos de Dieste gorento o padal co saibo de verbas que, se cadra, ninguén pronuncia hoxe e cuxo significado e musicalidade, cuxo universo cultural vaise con elas: rixeza, gabanza, alabeado, amaiada, atiaxantes, aglaio, solermiño, vellouqueiro...e vaise sen que a mocidade alcenda un facho de baril inconformismo, que decía o poeta celanovés. Incluso esa mocidade que se orgulla de falar galego amosa unha alarmante frieza por usar guante no canto de luva ou coche cando ten carro ou automóbil. 

Certo que ao noso autodesprezo secular de miolos colonizados únese esa  "liquidez" da sociedade líquida da que nos falou Baumann e das relacións fuxidías e de tona máis que fondas. Nos cavorcos da lingua non parecen ficar hoxendía nen os vellouqueiros petrucios da Patria malia que o Patriarca, o grande mestre da palavra de Trasalba, xa nos alertara que tiveramos coidado coa maquinaria pesada, supoño que ao osmar o futuro dos dous territorios da Patria: a terra e a lingua.

Así, cando vou á cidade da torre herculina, tapuxada polos tixolos da selvaxe especulación, cando paseo polas rúas da linda cidade daquelas meniñas ás que xa Curros no século XIX exhortava a falar galego, a fenestra ao mar das Irmandades da Fala, non atopo a rúa Rafael Dieste, cegada polo bruído demoledor da velocidade con que marchan os carros pola grande arteria de Linares Rivas a desangrar as nosas linguas bífidas.

[Imaxe: tereixapaz - fonte: www.praza.gal]