Unha inglesa na Galicia rural de 1964

 

Editan as cartas que Julia Donald escribiu durante a viaxe que fixo co seu esposo, o antropólogo Carmelo Lisón, en que se confesa fascinada polo «mal de ollo»

                                   Carmelo Lisón Tolosana falando cunha informante xunto á súa compañeira, Julia Donald. Á dereita, o antropólogo grava outra entrevista na súa viaxe por Galicia.

Escrito por FRANCISCO VARELA

Verán de 1964. Julia C. H. Donald alóxase nunha fonda a uns oito quilómetros de Vilalba. Pouco máis de trinta pesetas día, pensión completa. Asígnanlles a ela e ao seu marido un cuarto con palangana e pouco máis. Abre unha porta próxima en busca do retrete e xorden dous tenreiros enfurecidos. Sae correndo en busca do seu compañeiro, Carmelo Lisón Tolosana (Puebla de Alfindén, Zaragoza, 1929-Madrid, 2020), o soado antropólogo social de quen aínda hoxe as súas obras de etnografía ou os seus textos sobre a santa compaña son un referente.

O relato sobre os case dous anos de viaxe con Carmelo, recollido nas cartas que ela enviaba aos seus pais no Reino Unido, aparece agora moi ben editado pola fundación aragonesa que leva o nome da parella e ocúpase de difundir o seu legado. Julia é discreta, pero non deixan de mostrar a súa sorpresa por romarías e costumes rurais dunha Galicia que o seu esposo estuda con paixón. Naquel bar pensión conseguen a confianza do taberneiro, que pola noite reúne para elas a unha decena de persoas para falar de sanadores, santa compaña, mal de ollo... Dúas anciás permanecen caladas todo o intre. Non saben que Julia, que coñeceu ao seu marido na Universidade de Oxford, entende o que comentan. Unha dille á outra: «É de bruxas», ao ver a gravadora coa que o antropólogo rexistra o encontro e que despois pon aos presentes para que se escoiten.

Regresan a Vilalba e un anticuario failles de anfitrión. Julia decátase de que hai un home que noites atrás sufriu a aparición dunha pantasma que o cominou a pór no seu lugar o marco dun terreo que cambiara no seu favor, porque, pola contra, non entraría no ceo.

Non lonxe de Terra Chá, ela, sentada nunha pedra contemplado unha romaría, mentres Carmelo fai a súa tarefa, oíu un enorme estalido que a fixo pórse bruscamente en pé e ata pensar se ese ruído se trataba dun bombardeo, como os de Londres. Eran só as festivas bombas de palenque, coas que se topaba por primeira vez.

300 pobos e aldeas

Non é de estrañar o prolijo da investigación de Lisón Tolosana en Galicia porque percorreron 300 pobos e aldeas para entrevistar a 1.500 informantes, curandeiros, compostores, meigas e quitadoras do mal de ollo. E moitas outras xentes sinxelas do común. Ás veces sentíndose observados con desprezo por persoas que se dicían cultas e que presumían de galeguismo. A Carmelo e Julia débeselles, con todo, parte do coñecemento que temos hoxe da organización das familias, o mundo material e o seu universo mental poboado de bruxas, demos, espíritos e aparicións daquela época, que queda reflectido na súa monumental obra.

Honorio Velasco, tamén antropólogo e actual presidente da fundación, enxalza a actitude de Julia, a súa capacidade de empatía con aqueles veciños moitas veces desprezados polos «máis educados». Como demostra o relato epistolar da inglesa. O tradutor Pablo Ramírez, á súa vez, subliña que, desgraciadamente, non se puideron conservar as gravacións porque, por economía, entón reciclábanse as cintas magnetofónicas para volver utilizalas ao día seguinte, tras transcribir as conversacións da xornada anterior.

En Land Rover

Viaxaban nun automóbil Land Rover, por momentos conducido por ela á incrible velocidade de 25 quilómetros por hora por unha pista de terra. E de súpeto derrapó monte abaixo. Como Julia conta aos seus pais nunha misiva, todos os ocupantes dun coche de liña que pasaba por alí baixaron e empurraron o vehículo para devolvelo ao camiño.

A Julia fascináballe o fenómeno do «mal de ollo». Por iso foron á Sabia de Lalín, á que acudían multitudes. A bruxa mandaba a moito dos seus pacientes a curar á capela do Corpiño. Non podía faltar unha viaxe a Santa Marta de Ribarteme, a romaría dos cadaleitos agora noticia polo párroco do lugar. Julia describe unha escena propia de Buñuel. Dous nenos, sentados sobre féretros brancos, xogan xuntos mentres as súas nais, que acoden cos fillos porque os pequenos se salvaron da morte, charlan tranquilamente da colleita e das súas cousas á espera do comezo do desfile funerario en que agradecerán á santa a sanación dos seus raparigos.

Os contactos que teñen en pobos e aldeas adoitan ser o cura, un médico, un mestre ou un estudante. Pero en ocasións evitan a presenza do relixioso durante as entrevistas co curandeiro ou a bruxa para así impedir que interrompese a charla ou coartase ao informante.

O exemplar do xornal Sunday Times que lles envían os pais devólvenos á actualidade do mundo mentres a Garda Civil sospeitaba deles cando ve á parella chegar a algún pobo a lombos de cabalgadura porque nin o Land Rover pasaba pola corredoira.

Carmelo leva de cando en vez a Julia a Vigo, A Coruña ou Ferrol para lembrar o que é un baño de auga quente nun hotel e un lavado xeral de roupa. Todo queda nas cartas enviadas a Inglaterra.

 

[Imaxe: Fundación Lisón-Donald - fonte: www.lavozdegalicia.es]