L’unitat scientifica de l’espanhòl, del francés e de l’italian es pas mesa en question

Rescontre amb un professor de lenga e literatura galègas, amator escrivan en lenga occitana. Laurenç Revèst a parlat amb el de sa descobèrta de la lenga occitana e dels parallèls entre las situacions occitana e galègas dins las lengas romanicas.

Antonio Molexón Domínguez 

professor de lenga e literatura galègas

Me dison Antonio Molexón Domínguez (lo son de l’x en galèc es lo meteis qu’aquel de sh en occitan gascon: peish). Per la setmana demòri a La Coronha, la ciutat ont nasquèri, e la dimenjada soi a Meira, un pichon vilatge dins la campanha que fa partida de la comarca galèga sonada “A Terra Chá” (significa “la tèrra plana” en occitan) d’ont es ma companha. Tot aquò se situa en Galícia, ma nacion, amb sa capitala administrativa a Compostèla.

Soi professor de lenga e literatura galègas e, a mai, trabalhi dins nòstra entrepresa familiala. Ai seguit los estudis universitaris de Filologia galèga e Filologia Portuguesa a l’Universitat de Compostèla. Ongan ai quaranta e uèch ans d’edat, aquò vòl dir que mon epòca universitària resta luènh dins lo temps, mas, coma soi un apassionat de las lengas romanicas e tanben de las lengas minorizadas, contunhi d’aprene de causas, quora per Internet, quora amb los libres que compri e legissi.

D’autras passions e interèsses. Soi un afogat de basquetbòl, de musica (mai que mai la classica, mas tanben lo ròck dels ans setanta, lo blues, lo jazz, lo bluegrass e l’heavy metal, entre d’autras). De fach, ai seguit d’estudis de solfègi.

De mots coma glissando, crescendo, piano o violoncèl son arribats en occitan (e en galèc) dempuèi l’italian. D’autres coma sinfonia son d’origina grèga (literalament “amb votz”). M’agradan Peiraguda, Lo Daufin, Lo Seriòl, Patric e d’autras musicas occitanas. Cal mençonar, tanben, mon interès pels animals: nosautres (ma companha e ieu) avèm una gata, una canha e una tartuga d’aiga. A Meira i a de senglars, de rainards ... e de lops. Aqueles son de mal veire car an paur de las personas.

M’i cal apondre la passion per l’arquitectura romanica e per la cosina. Dels plats occitans, ai tastat lo caçolet (lo paire, lo filh e l’esperit sant), lo bolhabaissa, de formatges occitans, lo fetge gras... e los campairòls. Quand i arriba la tardor anam trobar de campairòls e ne fasèm de fotografias... mas cal far atencion, car certans campairòls se pòdon manjar solament un còp. Aquestes rèstan dins lo bòsc (e dins las fotografias) De còps qu’i a anam al teatre en galèc e fasèm de passejadas per la natura. Nòstres viatges fòra de Galícia (Catalonha, Portugal) consistisson en nos barrejar amb las personas, aquò vòl dir, aital se foguèssem catalans o portugueses e totjorn amb l’idèa de ne saber mai en çò que tòca la cultura e las abituds. Nosautres o apelam “viatges culturals”.

Quand èri sonque un adolescent de tretze ans d’edat comencèri de m’interessar a la lenga e la cultura de Galícia. L’an 1988 (alavetz èri un estudiant universitari) es lo ponch de partença de mon contacte amb la lenga catalana. Amb lo cors multimèdia Digui, Digui, las cançons de Lluís Llach e la Gramatica Catalana d’Antoni Badia i Margarit, aprenguèri la lenga e amb de libres que compravi, la literatura, la cultura, las tradicions... Internet èra pas encara nascut.

Dins los estudis universitaris i aviá una matèria, lingüistica romanica, que me dobriguèt las pòrtas de l’occitan e de l’asturian. Voliái aprene aquelas lengas. Per çò que tòca l’occitan, la lectura d’un libre es estada d’interés capital. A literatura occitana contemporánea. Pequena antoloxía con versión galega de Carmen Alén (galèga) e Bernat Vernhièras (occitan). Lo libre es bilingüe occitan-galèc. Plan lèu m’avisèri de l’existéncia d’IDECO e de sa colleccion A Tots. La rèsta i arribèt coma un riu. Lo primièr libre que legiguèri en occitan foguèt La grava sul camin, de Joan Bodon. Aprèp Max Roqueta, aprèp... Apreni l’occitan perque es una lenga romanica e, tanben, perque es, coma lo catalan, una lenga minorizada.

A mon parièr, la situacion actuala de l’occitan (e del galèc) es marrida. Desbrembem pas que parlam de lengas minorizadas. Aquò significa que i a un procès de substitucion, car i a una lenga dominanta e una lenga dominada. Lo peis grand se manja pauc a pauc lo peis pichon. Aquò vòl pas dir que la situacion siá irreversibla.

Un exemple n’es lo gaelic manx. La darrièra persona qu’aviá aquela lenga coma mairala moriguèt l’an 1974. Ara, e de mai en mai, n’i a de parelhs que parlan en manx a lors pichons e pichonas. Lo manx desapareguèt, òc, mas ongan comença de se reviscolar. Se i a un procès de substitucion e se se vòl salvar la lenga dominada, cal capvirar aqueste procès. Aquò significa que cal començar lo procès de restitucion. Occitània vòl aquò?

Segon las donadas que coneissi, ochanta per cent de la populacion n’es favorabla. 

Lo problèma es l’estat francés e sa frasa jacobina “La lenga de la Republica es lo francés”. Es, aqueste, lo sol cas, que ieu sàpia, d’un estat d’Euròpa, plurinacional e plurilingüe, que mesprèsa, fins a aqueste ponch, totas las lengas mens una, la lenga de l’estat. Aquò a un nom: nazisme lingüistic.

L’an passat, foguèrem a la manifestacion de Monpelhièr. De fach, coneguèrem Pau, Tolosa, Montpelhièr, Avinhon, Nimes, Carcassona e Camarga. Aquesta, amb son païsatge, nos semblèt plan polida. Mas ausiguèri pas degun parlar en occitan (levat a la manifestacion, de segur). Sonque a La Tuta d’Òc, a Tolosa, me parlèron en occitan.

En Galícia se coneis pas l’occitan ni Occitània, per malastre. I es mai conegut l’esperanto. Dins las vilas galègas, levat Compostèla, Lugo e Ourense, i a pas de transmission intergeneracionala en galèc. Per contra, a la campanha, la transmission n’es totala... per ara.

Ma lenga d’usatge familiala e sociala es lo galèc. Quand n’ai l’ocasion, parli e escrivi en d’autras lengas. Ai d’amistats personalas al CAÒC, a Barcelona, e amb aquelas personas emplegui lo catalan e l’occitan. Ongan, ai un pauc de competéncia activa, parlada e escricha, en occitan lengadocian e, a mai, sabi legir en los autres dialèctes de la lenga occitana: provençal, gascon, lemosin, auvernhat e alpenc.

A la manifestacion de l’an passat, conegueri Bernat Vernhièras. Totas las lengas an la meteis valor, independentament de son nombre de locutors. I a pas de lengas mai utilas e d’autras mens utilas. I a pas de lengas nacionalas e regionalas. L’umanitat parla de lengas.

Mas “Divide et impera”. L’unitat scientifica de l’espanhòl, del francés e de l’italian es pas mesa en question. I a lo domeni d’oïl e lo domeni d’òc, çò és, la lenga francesa (oilitana) e la lenga occitana. Degun parla pas de lengas d’oïl, mas n’i a que parlan de lengas d’òc. L’occitanisme lingüistic (e tota la lingüistica romanica) ditz qu’avèm una lenga occitana: Antonin Perbòsc, Prospèr Estieu, Loís Alibèrt, Robèrt Lafont, Pèire Bèc... e fau mençon sonque dels “classics”. Lo gascon, lo provençal, lo lengadocian, lo lemosin, l’auvernhat e l’alpenc son los sièis grands dialèctes de l’occitan.

Desbrembem pas una autra lenga: l’arpitan.

La lenga sarda a cinc dialèctes: lo logudorés, lo campidanés, lo nuorés, lo gallurés e lo sassarés. N’i a qui parlan, tanben dins aqueste cas, de lenga galluresa e lenga sassaresa. Aquò a pas lo mendre rigor scientific.

Lo cas de la lenga còrsa es diferent. A mon parièr, cal parlar de lenga italiana e de lenga còrsa. La granda majoritat de la romanistica se pronóncia d’aquesta manièra.

Per çò que tòca a ma lenga, lo galèc, i a dos corrents: l’independentisme e lo reïntegracionisme. Lo primièr corrent es representat per l’Instituto da Lingua Galega. A son vejaire, lo galèg e lo portugués son doas lengas desparièras. Segon aquela entitat, lo galèc medieval evolucionèt fins al galèc actual e lo portugués actual n’es una lenga per distància e elaboracion.

Lo reïntegracionisme es fòrca minoritari. Segon aquel corrent, lo galèc es lo portugués de Galícia. Los reïntegracionistas escrivon en portugués estandard, segon la nòrma europèa.

L’Instituto da Lingua Galega elaborèt una proposicion d’un galèc estandard, publicada l’an 1982 e revisada l’an 2003. Aqueste galèc unificat la fan servir gaireben totes los editors galècs. Per marcar lo son de l’occitan “montanha”, lo galèc medieval esitava entre n, nn, ni e, per lo son del mot occitan “familha”, i aviá l, ll, li. Cal dire que la cort portuguesa impausèt los digrafes occitans nh e lh. Aital, CUNICULUM s’escriu “coello” en galèc e “coelho” en portugués e MONTANEA es “montaña” en galèc e “montanha” en portugués. La letra ñ existís en d’autras lengas coma lo basco e lo breton.

Lo digraf ch es d’origina occitana, coma lo lh e lo nh, e es emplegat en de lengas coma l’espanhòl o lo francés, per exemple. Lo catalan o l’italian fan pas usatge d’aqueste digraf. Lo catalan emplega tx dins“cotxe” (auto) amb lo meteis valor fonetic que lo ch de “chamin”, dins los tres dialectes septentrionals del occitan. Aqueste tx s’emplega tanben en basco.

La letra h existís pas en italian (coma en occitan) e fonciona coma cambiarina, çò es, càmbia la valor fonetica de la g e de las grafias mesas abans. Ansin “cello” (violoncèl) se pronóncia coma “chamin” e “chiamare” (apelar) a la meteissa prononciacion que “camin” (dins los tres dialèctes meridionals de l’occitan) En galèc “xeral” (general), “peixe” (peis) e “xaneiro” (genièr) an lo son sh de l’occitan gascon “medish”.

Per contra, las letras g e j del portugués en “geral” i “janeiro” equivalon foneticament al catalan “general” e “peixe” o “caixa” (cassa) e sonan coma en galèg. Çò que se passa en galèg amb l’s es parièr. Avèm sonque l’s sorda e avèm perdut la correspondenta sonora, mas lo portugués a servat las doas. Aital, “caçar” (caçar) sona sorda e “casar” (se maridar) sonora. La primièra sona coma “caçolet” e la segonda coma “usatge”. D’autra part, lo galèg desconeis lo fonèma [v]. I avèm sonque lo b, coma en occitan lengadocian, occitan gascon, asturian, aragonés e gaireben tot lo catalan. Lo portugués, per contra, fa la diferenciacion entre lo v e lo b, coma lo francés, quatre dialèctes de l’occitan, còrs meridional, italian o sarde, e escrivon segon la prononciacion: “beijo” (poton) e “vinho” (vin).

En galèc, totes los mots que pòrtan la b etimologica s’escrivon amb b, e dins tots los autres cases cal escriure v. Aital MIRABILIA > marabilla (meravilha), VOTAM > voda (maridatge, nòças), AD VOCATUM > avogado (avocat). L’espanhòl fa boda, maravilla, abogado... D’incoeréncias de l’espanhòl (d’aquelas del francés, val mai ne parlar pas). Amb l’h se passa lo meteis que amb b e v: s’i a una h etimologica, caldrà escriure h en galèc. Aital, HARMONIA > harmonía (espanhòl “armonía”), subhasta (espanhòl “subasta”) de SUB HASTA (subasta) Lo galèc es parlat, tanben, dins las comunas mai occidentalas d’Asturias, dins la Galícia non administrativa(mai de vint comunas) e quitament dins tres municipalitats pas gaire alonhadas de la vila espanhòla sonada Cáceres.

La Galícia non administrativa e la Catalonha de l’Oèst son de territòris galècs e catalans que foguèron administrativament galècs e catalans fins en 1833, amb la provincializacion “a la francesa” de l’estat espanhòl. Despuèi mens de 200 ans! Tot aquò es fòrça concentrat, per de motius d’espaci.

Olivença es un territòri portugués raubat per çò que coneissèm coma l’estat espanhòl l’an 1801.

Amb lo romanés aquò es parièr qu’amb lo catalan. La lingüistica romanica ditz qu’i a sonque una lenga romanesa. Doncas pas de lenga valenciana ni de lenga moldava.

L’asturian e l’aragonés son doas lengas romanicas e pas dos dialèctes de l’espanhòl.

Dins l’airal retoromanic d’unes parlan de lenga retoromanica e d’autres dison qu’i a tres lengas: lo friolan, lo romanch e lo ladin. Mon opinion personala coincidís amb la segonda tèsi, mas vòli metre en evidéncia qu’aqueste es sonque mon vejaire. Lo friolan es pas un dialècte de l’italian (e l’arpitan tanpauc es pas un dialècte del francés). 

[Imatge: Clementina Solinhac - poblejat dins www.jornalet.com]