Tabat

Escrich per Domergue Sumien 

Tabat 

L’occitan ditz lo tabat o lo tabac (pus localament lo tobac) per la planta d’origina americana que se’n fa de cigarretas e de cigarros.

 

L’etimologia ne seriá l’arabi medieval tabbaq o tubbaq “èrba medicinala”. Aquel tipe s’adaptèt en espanhòl medieval jos la forma tabaco e pus tard, encara dins l’usatge espanhòl, cambièt de sens e serviguèt per designar lo “tabat” descobèrt en America vèrs 1500. Una autra ipotèsi afirma que l’espanhòl tabaco vendriá non pas de l’arabi mas d’una lenga amerindiana de las Antilhas. En tot cas, lo tipe espanhòl tabaco s’es espandit dempuèi lo sègle XVI vèrs pro de lengas europèas e a engendrat l’occitan tabac, tabat.

 

En occitan los dialèctes esitan fòrça entre los dos tipes en -ac o -at.

 

1º Lo tipe tabac amb sos derivats coma tabaquièra, tabacós es lo pus etimologic.

 

2º Lo tipe tabat amb sos derivats coma tabatièra, tabatós es mens etimologic. Es de mal explicar. Pòt venir d’una evolucion occitana autoctòna per explicar l’esitacion entre -c e -t  en fin de mot. Vejatz los exemples de taüt o taüc, embut o embuc. Mas tanben pòt venir d’una influéncia del francés tabac, prononciat [taba], e dels derivats franceses amb t coma tabatière.

 

Un sondatge rapid dels usatges dialectals indica las tendéncias seguentas:

 

— En lengadocian dison puslèu tabat, tabatièra, tabatós...

 

— En provençal dison puslèu tabac, tabaquiera, tabacós...

 

— En niçard dison puslèu tabac, tabaquiera, tabacós...

 

— En vivaroalpenc trantalhan entre tabat, tabatiera, tabatós e tabac, tabaquiera, tabacós...

 

— En auvernhat trantalhan entre tabat, tabatèira, tabatós e tabac, tabaquèira, tabacós...

 

— En lemosin dison puslèu tabat, tabatiera, tabatós...

 

— En gascon trantalhan entre tabat, tabatèra, tabatós e tabac, tabaquèra, tabacós... (o ben tobac, tobaquèra, tobacós...).

 

Lo diccionari normatiu d’Alibèrt causís puslèu lo tipe tabat, tabatièra, tabatós... Ja qu’es pas un mot del lexic fondamental, ni un mot emblematic, semblariá pensable de generalizar lo tipe alibertin tabat dins tot l’occitan estandard, comprés dins totes los dialèctes estandardizats, sens engendrar gaire de protèstas.

 

Totun, los produches agricòlas —las plantas coma los animals—, sovent, an de formas impredictiblas segon los dialèctes a causa dels escambis comercials e dels mercats agricòlas. Aquò o explica ben nòstre grand lingüista Juli Ronjat. Cal evitar los doblets dins la lenga estandard en general. A priòri tabat e tabac formarián una variacion superflua e inutilament complicada en occitan estandard. Mas cresi, ça que la, que cal admetre de formas doblas per qualques produches agricòlas corrents quand es pas evident de causir una forma unica. Ansin soi partisan d’acceptar en occitan estandard los doblets seguents: lo tabat o lo tabac, la tabatièra o la tabaquièra (regionalament -iera, -èira, -èra), tabatós o tabacós...

 

Existís per tabat lo sinonim lo petun qu’a una origina ben diferenta. Ven d’una lenga amerindiana, benlèu del tupí petyma, petym o del guaraní pety, e nos es arribat probable a travèrs del francés pétun. Una lenga estandard accèpta facilament de sinonims coma aquò quand son pas emparentats.

 

(De la meteissa faiçon soi partisan d’acceptar, per d’autres produches agricòlas frequents, de formas doblas coma la tomata o lo tomati, e mai un sinonim sens rapòrt etimologic coma la poma d’amor...)

 

Encara avèm d’evocar la categoria de mots qu’an la basa tabag-. Trobam en occitan, dins lo diccionari de Mistral, la tabagiá, que ven del francés la tabagie, que ven el meteis d’una forma amerindiana (algonquina) tabaguia “festin”. Lo rapòrt amb tabat es pas etimologic, s’es creat solament a causa de la semblança formala. Per la tabagiá, del sens inicial de “festin”, son passats als senses novèls de “luòc per fumar, fach de fumar fòrça, boita de tabat”. I a pas de rason de refusar aquel mot enriquidor. Tanben podèm integrar de mots pus recents amb la basa tabag- coma tabagisme e tabagic segon los exemples de l’italian (tabagismo, tabagico) e del francés (tabagisme, tabagique).

[Imatge: Guillaume Baviere - poblejat dins www.jornalet.com]