«A nube é a nova caverna»

Javier Echeverría xa alertou nos 90 de que en Internet se estaba xestando un novo réxime feudal dominado por «señores do aire» 

 

Por Tamara Montero        

¿Somos servos dos gurús tecnolóxicos? ¿Coñécenos Internet mellor do que nos coñecemos nós mesmos? Hai 20 anos, o filósofo e matemático Javier Echeverría (Pamplona, 1948) alertou da aparición dun réxime tecnofeudal. Esta semana explicou no ciclo Pensarmos do Consello da Cultura como chegamos a ser vasallos. Tecnopersonas.

-O título da charla remite directamente ao mito da caverna de Platón, pero no canto de en unha parede, agora as sombras proxéctanse nunha pantalla.
-Tamén nunha parede, porque Facebook funciona como unha parede. A nube é a nova caverna, a caverna dixital. No texto de Platón hai unha pasaxe que di que detrás dos presos na caverna hai un biombo de titiriteiros, uns homeciños que lle van proxectando aos presos sobre a parede da cova obxectos, cousas... E iso son as sombras do mundo perceptivo. No meu libro Entre cavernas, que publiquei fai tres ou catro anos, retomaba ese mito falando da caverna dixital e dicía que eses homeciños son os programadores das linguaxes informáticas e en xeral todo o aparato tecnolóxico que está feita por homeciños. En realidade, hoxe en día, por empresas. A imaxe de Facebook e o seu muro é perfecta. Está todo o mundo vendo o muro que el mesmo constrúe, pero Facebook é un muro de muros. As propias persoas lanzan á nube e xa que logo ao muro as súas imaxes, as súas emocións, o que pensan... e iso está implementado pola empresa tecnolóxica. Por iso falo de tecnopersona. Por unha banda está a persoa, o usuario de todos estes artefactos, pero están tamén os titiriteiros, que son os que permiten ver as imaxes a outras persoas en rede.

-Os titiriteiros son os donos dos xigantes tecnolóxicos, entón.
-Iso é. Eles son os que mandan. Nós achegamos emocións, mensaxes, relacións humanas, pero eles son os que as constrúen, constrúenas moi belamente, como tamén os homeciños de Platón construíron unha natureza que é belísima.

 -Outro dos conceptos que usa é o neofeudalismo. Eles son os señores e nós os vasallos.
 -Hai múltiples formas de realidade, e por distinguir as tres principais está a natureza, a biosfera, que segue sendo real, segue existindo, non cabe a menor dúbida. O noso propio corpo é real, somos organismos. Logo está a cidade, a polis que é a segunda contorna, construído polos seres humanos pero real ata tal punto que para moita xente é a realidade por antonomasia: o que sucede no Estado, a política, a economía é o real. Para cada ser humano, a súa realidade na segunda contorna, na polis, é de maior ou menor escala: hai xente cosmopolita que está preocupada polo que sucede en Venezuela mentres que a outra xente só lle interesa o que sucede no seu barrio. Agora, desde fai uns 15 ou 20 anos, xurdiu untivoceira modalidade de realidade, á cal se lle chamaba antigamente realidade virtual, pero iso non é unha denominación adecuada, porque para moitas persoas iso é máis real que nada e a proba é que os mozos e as mozas van completamente ensimesmados nos seus móbiles. Isto dio moi ben Remedios Zafra, que di que habitamos nas pantallas. Paréceme unha expresión brillante. Expresa moi ben o que doutro xeito eu levo tempo desenvolvendo. Estamos nunha nova modalidade de realidade, untivoceira contorna, untivoceira caverna.

-Nesa é na que operan os novos señores feudais.
-A miña idea desde o ano 99 nos señores do aire é que esa terceira contorna, como eu o chamo, no mundo dixital, ten unha estrutura neofeudal, na que os señores feudais son Facebook, Google, Amazon, Twitter, Apple, Youtube, etc, etc. ¿Que sucede? Que nós, mentalmente pertencemos a eles. Todo o que subimos, polo feito de subilo, pasa a ser propiedade deles. É propiedade compartida, pero son eles os que xestionan. Isto é a noción de tecnopersona. A tecnopersona é aquilo que a persoa fai na terceira contorna, sobe e os señores feudais aprópianllo, e esa tecnopersona é propiedade deles. Eles son os que saben manexar á tecnopersona mentres nós seguimos vivindo as nosas vidas, seguimos sendo persoas. A persoa non desaparece, pero xorde unha nova entidade, a tecnopersona, que son os señores do aire os que lla apropian. Ponche o sinal tecnolóxico na identidade da tecnopersona. Iso dá lugar aos feudos da información e neste momento tecnofeudos.

-Xeramos algo así como alter ego, como unha alma fabricada co noso conxunto de datos.
-Si, é un conxunto de datos, unha tecnoalma.

-E son eles os que a xestionan.
 -E obteñen beneficios. Están a manexar almas na nube, nos ceos. Non son deus, pero son como deuses para nós, porque nos dan ordes, dinnos que estás ameazado, que che han suplantado a identidade e un está lívido, non sabe que facer, é inerme ante estas cousas.

-Conseguiron incluso dominar o noso pensamento. Só hai que recordar o escándalo de Cambridge Analytica.
-A situación é a que describiches moi ben. Nós estamos encantados de vernos a nós mesmos, de relacionarnos, de facer amigos... Estamos nas minchas no sentido literal do termo. A inmensa maioría dos seres humanos lanzáronse a esta terceira contorna, a este mundo dixital, e non lle importa estar sometido ás normas, aos ditames dos señores do aire e incluso a que o señor da nube aprópiese do que un achega. Agora son as cinco primeiras empresas do mundo. Xa non é o petróleo o que vale, nin moito menos a metalurgia, nin a pesca nin industrias en declive por completo. Neste momento son as cinco empresas con maior capitalización do mundo en bolsa e cada vez mandan máis. Desde que entrou a intelixencia artificial nas redes, que é a partir do 2005, o cambio é radical, porque analizan os datos e personalizan. A nosa tecnopersona pasa xa a estar construída por eles e nós nin nos decatamos. Unha cousa son eu e o que eu mando á rede e outra cousa é o perfil que eles constrúen.

-Esa tecnoalma.
-Eles son os construtores das tecnoalmas, xúntanas e con isto xeran perfís de mercado, de clientes... e personalizan a publicidade, tamén a política. Na terceira contorna somos despreocupados, todo o que achegamos achegámolo grachíoamente, entón eles souberon convertelo en mercancía e en negocio. Esa é a súa habilidade, e con iso fixéronse inmensamente ricos e non só economicamente, senón tamén poderosos. A través logo da análise dos datos do noso perfil, ás veces máis aló da nosa conciencia. Hai moi pouca sensibilidade con esta nova modalidade de poder, o tecnopoder, que é superior ao dos estados, claramente, e que é un poder de dominación das nosas mentes, de forma de pensar. Unha vez que che coñecen mellor do que che coñeces ti é que es un servo, estás a mercé por completo deles. Manuel Castells, no seu libro Comunicación e Poder, di que a noción de poder consiste en dominar a mente dos demais, non fala de poder no sentido do máis forte ou o que posúe o territorio ou a riqueza. Castells fala do tecnopoder como poder mental, cognitivo: dominar a mente dos demais. Isto é o que poden facer xa.

-Di que Internet non é democrático, pero hai toda unha corrente...
-É moi popular e masivo, pero que haxa masas de usuarios de Internet, de Facebook e de Google non significa que haxa democracia. Pero segue, segue.

-Dicía que hai unha corrente política que ve Internet como o último reduto da democracia, da participación directa.
-É que unha cousa é participación directa e outra democracia, non é o mesmo. Pode falarse da tecnopolítica, que é un concepto distinto á política. O que hai hoxe en día é tecnopolítica na terceira contorna. Agora, na versión clásica non hai democracia sen división de poderes. Google, Facebook, dáme igual. Aí non hai distinción entre poder executivo, lexislativo e xudicial. Por ir a un dos monarcas, un monarca absoluto: Zuckerberg e o seu equipo son o poder executivo. É o que pon as normas, ou sexa, o poder lexislativo, e é o poder xudicial. Nun momento dado bótache do muro, chámache a atención, avísache ou che ameaza. El ten 2.000 millóns de tecnosúbditos. Agora, que haxa moitísima xente non significa que haxa democracia, en absoluto. Non é o mesmo relacionarse que participar politicamente. ¿que participación política hai nas redes sociais? Hai participación política con respecto á segunda contorna. Facilitan moitísimo, sen dúbida e hai mil exemplos, como a primavera árabe ou o movemento do 15M, que é un exemplo canónico de como a través das redes convocar para intervir politicamente na segunda contorna. Pero onde hai que intervir é na terceira contorna. Eu promovo unha folga de usuarios un día. Bastaría cunha hora na que se lograse que mil millóns de usuarios, nun momento dado durante unha hora non usase Facebook. Iso sería extraordinario. Entraríalle o pánico ao señor Zuckerberg e aos seus colegas. Sería unha labazada mortal desde o punto de vista económico. Os usuarios deberían saber que o poder está na terceira contorna, que onde hai que actuar politicamente é na terceira contorna, non no segundo. E é aí onde non hai conciencia política. Non hai conciencia respecto diso. Eu entendo que a miña mensaxe aínda é prematuro, porque non hai conciencia de que un é cidadán no mundo dixital e que ten que esixir os seus dereitos.

«Os usuarios deberían saber que onde hai que actuar politicamente é na terceira contorna»

-¿Pero empezamos a ser conscientes de ata que punto están metidos na nosa vida? 
-Ese é o problema, hai unha falta de conciencia tecnopolítica.

-¿E como se conciencia? Dicir coidado, estás entregando a túa alma, entendida como o conxunto de datos...
-Iso eu chámoo tecnoalma. Hai que distinguir, porque é moi distinto si o que nós pensamos transmitímolo a través das redes tecnolóxicas ou non. Esa distinción entre persoa e tecnopersona é a clave. Efectivamente, agora empeza a preocupar que estas tecnoloxías, sobre todo co big data e o deep mining, machine learning... Os robots aprenden por si mesmos e si de súpeto o robot fíxase en ti, estás dominado e controlado completamente. A xente pégase sustos e di, aí vai, estou ante unha modalidade de poder na que ese poder pódeme dominar a min, porque me pode dicir feixe estes, feixe o outro... pódeme dar ordes, pero suaves.

-Vai levando ás persoas.
-Vaiche inducindo. É unha forma de dominio suave, levadía, amable, incluso friendly, simpática. Pero si nun momento dado calquera empresa destas di, bo, a partir de agora estamos en guerra, que guerras na terceira contorna vai haber seguro, di, agora eu aos meus 2.000 millóns de usuarios...

 -Imos á guerra.
-Imos á guerra. Imaxinemos unha guerra de Facebook contra Google. O usuario agora é tecnosiervo de varios señores do aire, funciona con Facebook, con Google, con todo. Pero si estala unha guerra por arriba entre eles dirán: ti es un traidor. Ou estás cun ou con outro. E aí van vir os grandes dramas e iso sucederá seguro, segundo as miñas hipóteses.

-¿Hai xeito de saír deste círculo?
-O que hai é ir constituíndo, como no Medievo tamén, os comuneiros, é dicir, comunidades libres do coñecemento con gran expertice tecnolóxica pero xestionadas democraticamente. 

-¿Non existen?
-Bo, si, hai pequenos grupos. A conciencia está, pero é minoritaria. As masas de usuarios, o tecnopueblo, está feliz e contento. Iso sucede porque a lambetada é tan zumenta, tan extraordinaria, é tan marabillosa a creación desta nova modalidade de realidade que aínda non se percibe como un poder e como unha abominación sobre as persoas a través da construción destas tecnoalmas. No momento no cal un se vai dando conta de que a tecnopersona pasa a dominar á propia persoa e a tecnopersona está construída polos titeriteiros, ti es unha marioneta. O que existe de verdade é a tecnopersona, que está manexada polo titeriteiro Facebook, imos supor, e diche feixe isto ou o outro. Dicho amablamente. Ou non. Cando vén un ditador do aire, un tirano do aire, cousa que pode suceder nun momento dado, dinche ordeno e mando, porque se non che liquido como tecnopersona.

-Pero, ¿pódese saír da roda? Porque actualmente non se pode non ter correo electrónico, por exemplo.
-Iso é, exactamente, entón tomas conciencia da túa condición de servo. Ou como di o meu doctoranda Lola Sánchez Almendros, de escravo. Ela di que son moi brando, que somos xa escravos. Ela predica xa o protexerse estritamente, acoirazarse, que criptograficamente pódese facer. Unha persoa, cando sae á rede, ten que ir acoirazada de tal xeito que non ofreza flancos débiles a todos eses algoritmos. Logo tamén está o hackeo, a loita activa contra os castelos do aire. Por iso a metáfora feudal funciona tan ben.

-Está a chamar a algo así como unha revolta irmandiña.
-Iso é, pero neste caso son os castelos do aire. [Sorrí]. Destrúenos ou llos apropian. Na Bastilla estaban os prisioneiros, agora hai millóns de tecnopresos e o asalto a esa Bastilla do aire é o que hai que ir pensando.

-Primeiro haberá que facerlle ver á xente a situación.
-Bo, pero a loita pola democracia sempre foi así. Sempre empezou por unhas minorías. Primeiro tes que conceptualizar: onde está o poder, onde se exerce e como se exerce. Iso é ao que modestamente intento contribuír. Non só eu, hai moita máis xente que pensa sobre estas cuestións. Isto fágoo simplemente para ir contribuíndo a xerar conciencia. Conciencia de servidume.

 «Está desaparecendo o ágora na que se mesturaban as diferentes concepcións políticas, ideolóxicas...»

-¿O que ocorre estes días en Venezuela é un bo exemplo de como se utiliza Internet? Todo se presenta en termos de bo e malo, de heroe e vilán.
-Si, si, claro. Bo exemplo. ¿Que ocorre en Internet? Si estúdanse os datos de uso, o que hai neste momento nos feudos da información é unha fragmentación total da cidadanía. A xente está na súa propia burbulla e só ve a información que lle dá a razón ao que el pensa. Está desaparecendo o ágora na que se mesturaban as diferentes concepcións políticas, ideolóxicas... O grave na terceira contorna é que non hai ágora. Habíaa nos anos 90, nos que Internet era o ágora por antonomasia e era realmente prometedor. Agora, xente moi lista deuse conta de que se lle abre un novo espazo e han ir a controlalo e dominalo. E lográrono. Neste momento teñen sometidos a miles de millóns de cidadáns.

-E os algoritmos mantéñennos nesa burbulla.

-Iso é o grave. Ideolóxicamente vénche a información de Venezuela que a ti puidese gustarche. Pero a non ser que sexas moi voluntarioso e teñas unha gran conciencia, non accedes a outros discursos. Agora, si fas iso a través das redes, vanche detectar e inmediatamente pasas a ser un personaxe perigoso. Imos, sospeitoso como mínimo porque pensas por ti mesmo. En lugar de pensar como debes de pensar, porque eles xa che estudaron, as túas simpatías e antipatías e danche para comer mercancía ideolóxica na man, feliz e contento, porque che dan o que che gusta.

[Imaxe: PACO RODRÍGUEZ - fonte: www.lavozdegalicia.es]