Lo ròtle dau niçard dins lo desvolopament de l’occitan

Escrich per Domergue Sumien 

Dins la classificacion dei dialèctes occitans, lo niçard si presenta coma un sosdialècte a l’interior dau dialècte provençau. Mas l’istòria culturala dona una granda autonomia au niçard a respècte de l’ensemble provençau. E, doncas, arriba sovent que d’unu considèren lo niçard coma una varietat non-provençala.

Lu sosdialèctes constants dau provençau

Se la dialectologia ve lo niçard coma una varietat de provençau, i a de rasons valabli.

Lo provençau si compaua de tres sosdialèctes de basa.

— Lo niçard a l’èst, a l’entorn de la vila de Niça.

— Lo maritim (o centrau), a l’entorn de Canas, Antíbol, Tolon, Marselha e Ais.

— Lo rodanenc a l’oèst, a l’entorn d’Avinhon, Arle e Nimes.

— (D’unu pensan que i a un quart sosdialècte, lo bas-alpenc, vèrs Forcauquier. Es una zòna ont lo provençau maritim a remplaçat tardivament de parlars qu’èran inicialament vivaroalpencs. Dinha es au limit d’aquela zòna de transicion mas rèsta vivaroalpenca.)

Lu trachs ancians que rapròchan lo niçard dau provençau maritim, en oposicion au provençau rodanenc

(1)

Lo provençau iniciau, a l’Edat Mejana, èra un dialècte quasi identic au lengadocian. Dins lo provençau medievau, i avia un blòc niçard e maritim que si diferenciava dau rodanenc. Aquelu trachs comuns iniciaus, niçards e maritims, an pas desparegut encuei.

(a) Lo niçard e lo maritim conoisson lu pronoms mi, ti, si en luec de me, te, se.

(b) Si fa una casuda frequenta de s entre doi vocalas coma dins camia, caua, raïm (en luec de camisa, causa, rasim).  Si di en niçard actuau camia, caua, raïm mas en maritim son passats a camiá [kaˈmje] ‘kamyé’, cava [ˈkavɔ], rim [ˈʀiⁿ].

(c) Tre lo sègle XIV, la pronóncia de ò passèt de [ɔ] a un diftong de tipe [ˈwɔ], per exemple pòrta [ˈpɔʀta] devenguèt [ˈpwɔʀta]. La ò contunha de si diftongar encuei. Un mot coma pòrta si di vèrs Niça [ˈpwɔʀta] o pus sovent [ˈpwaʀta]. Vèrs Marselha si di [ˈpwɔʀtɔ, ˈpwaʀtɔ, ˈpweʀtɔ].

(d) Lo niçard e lo maritim finisson lu vèrbs de la 1a persona dau singular en -i: parli, finissi, senti, bati.

(2)

En contrast, l’ancian blòc rodanenc diïa a l’Edat Mejana, e contunha de dire encuei, li cauas seguenti.

(a) me, te, se.

(b) Li formas emb s entre doi vocalas coma dins camisa, causa, rasim.

(c) La ò prononciada [ɔ] coma dins pòrta [ˈpɔʀtɔ] (totun i a certans parlars rodanencs locaus que son passats a la diftongason: pòrta [ˈpwaʀtɔ]).

  

(d) Lo rodanenc finisse lu vèrbs de la 1a persona dau singular en -e: parle, finisse, sente, bate.

Lu trachs novèus que separan lo niçard dau provençau maritim e rodanenc

Despí quaucu sègles, e sustot a partir dau sègle XVII, la configuracion sosdialectala dau provençau a ben cambiat. Tot plen d’innovacions an fach evolucionar lo rodanenc e lo maritim ensems, que forman aüra un blòc novèu apelat provençau generau, mentre que lo niçard es restat a despart e pus conservator.

(1)

Lo niçard manten solidament, per exemple, lu trachs conservators seguents.

(a) Garda la distincion tradicionala entre l’article masculin los e l’article femenin las, mas en passant per de formas un pauc modernizadi, que los es devengut lu e que las es devengut li: lu òmes, li fremas. Certans mots, identicament, vòlon -u au masculin plurau e -i au femenin plurau (aquelu òmes simpatics, aqueli fremas simpatiqui).

(b) I a encara de formas que s’accentuan sus l’antepenultima sillaba. Son lu mots esdrúchols o mots proparoxitòns. Per exemple: pòrtegue, diménegue, ànima, pàgina.

(c) Si garda una pronóncia conservatriz de la -a finala qu’es encara [a]: la corona [kuˈruna].

(d) La màger part dei consonantas finali contunhan de si prononciar en niçard, coma en occitan medievau, coma en alpenc, coma en lengadocian e coma en gascon (totun l’-s dau plurau es muda en niçard):

— niçard si pronóncia [niˈsaʀt] ‘nissart’

— vengut si pronóncia [veⁿˈgyt] ‘vengut’

— plomb si pronóncia [ˈpluⁿp] ‘plomp’

— lach si pronóncia [ˈlatʃ] ‘latsh’

— fuec si pronóncia [ˈfɥek, ˈfœk] ‘fuek, fœk’...

(e) La Comtat de Niça a subit una influéncia italiana mas a pas subit d’influéncia francesa importanta abans lo sègle XIX. Ensinda, de formas niçardi autentiqui son menaçadi per d’italianismes, per exemple: vèrb (evitar vèrbo*, de l’italian verbo), sègle (evitar sècolo*, de l’italian secolo), acceptar (evitar achetar*, de l’italian accettare ont cce si pronóncia [ttʃe] ‘ttshe’). Mas en parallèl, i a fòrça mots niçards qu’an pas subit la francizacion, que si mantenon ben e qu’ajudan a la restauracion de tot l’occitan: pàtria, popular, ric, pàgina, Còrsega. 

(2)

Lo novèu blòc maritim e rodanenc, que podèm apelar provençau generau, a li innovacions seguenti.

(a) L’anciana distincion entre los e las s’es confonduda dins una forma unica lei(s), qu’es identica au masculin e au femenin: leis òmes, lei femnas (lei fremas).

(b) Lu mots esdrúchols an desparegut e an fach resquilhar l’accent tonic vèrs l’avantdarriera o la darriera sillaba, coma dins la majoritat dei dialèctes occitans modèrnes, per exemple pòrtegue deven pòrge, diménegue deven dimenge, ànima devenarma o anma [ˈamɔ], pàgina deven pagina (sovent francizat en paja* segon lo francés page), Còrsega deven Corsega (sovent francizat en Còrsa* segon lo francés Corse).

(c) I a la pronóncia novèla de la -a finala qu’es en generau [ɔ]: la corona [la kuˈrunɔ] (mas la pronóncia primitiva [a] si manten totun vèrs Nimes e Ventor).

(d) La màger part dei consonantas finali son vengudi mudi en provençau generau, coma en auvernhat e lemosin:

— niçard si pronóncia [niˈsaʀ] ‘nissar’

— vengut si pronóncia [veⁿˈgy] ‘vengú’

— plomb si pronóncia [ˈpluⁿ] ‘plon’

— lach si pronóncia [ˈla] ‘la’

— fuòc (o fuec) si pronóncian [ˈfjɔ (ˈfɥe)] ‘fiò (fué)’...

(e) Lu francismes superflús afèctan excessivament lo provençau generau. E en aqueu cas li formas vivi dau niçard ajudan a restaurar li formas normali de tot lo provençau e de tot l’occitan en generau: pàtria (evitar patria*, dau francés patrie), popular (evitar populari*, dau francés populaire), ric (evitar riche*, dau francés riche), pagina (evitar paja*, dau francés page), Corsega (evitar Còrsa*, dau francés Corse),

NB

Dins lu dialèctes nòrd-occitans, ont ca deven normalament cha, benlèu foguèt possible de passar de ric~richa a riche~richa sens influéncia francesa. Totun lo tipe conservator ric~richa si manten dins una partida dau nòrd-occitan.

L’autonomizacion dau niçard

De trachs ancians importants solidarizan encara lo niçard emb l’ensemble dau provençau, o en tot cas emb lo provençau maritim. Es donc acceptable de concebre lo niçard coma una varietat de provençau dau ponch de vista dialectologic e descriptiu.

Per còntra, lo niçard possedisse de trachs conservators que lo distinguisson dau provençau generau.

En mai d’aquò lo niçard a conegut una istòria culturala distinta a partir dau 1388, quand Niça si separèt dau Comtat de Provença per intrar dins lo domeni de l’estat de Savòia. Dins l’encastre de Savòia, lo País Niçard s’apelèt li Tèrras Nòvi de Provença pi la Comtat de Niça.

Aquela separacion politica entraïnèt una vida culturala autonòma. Lo niçard s’es totjorn cultivat e percebut coma un “dialècte” distint dau provençau despí pron de sègles.

Aüra existisse una bèla literatura niçarda que non depende dei modèls provençaus generaus. Cen que non empedisse lu escambis literaris e culturaus. La region de Niça a desvolopat li sieus seccions dau Felibritge e de l’IEO en relacion corala emb Provença e emb la rèsta d’Occitània.

Aquela istòria culturala e literària justifica absoludament que lo niçard si desvolope coma un “estandard regionau” autonòm, egau dau provençau, dins l’encastre de l’estandardizacion pluricentrica de l’occitan.

[Imatge: LR - poblejat dins www.jornalet.com]